Onteigening en de gedoogplicht vormen in Nederland essentiële instrumenten binnen het ruimtelijk- en milieubeleid om maatschappelijke en infrastructurele projecten mogelijk te maken die anders blijven steken door bezwaren van grondeigenaren of omwonenden. De grondwettelijke basis voor onteigening ligt in artikel 14 van de Grondwet, uitgebouwd in de Onteigeningswet en het Besluit milieueffectrapportage, terwijl de gedoogplicht voortvloeit uit specifieke bepalingen in bestemmingsplannen en milieuvergunningen (zoals de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht). Als voor deze instrumenten betrokken instanties – van gemeenten en waterschappen tot project- en energiebedrijven – of hun bestuurders en toezichthouders worden beschuldigd van financieel wanbeheer, fraude, omkoping, witwassen, corruptie of overtreding van internationale sancties, ondermijnt dit direct de rechtszekerheid en de voortgang van projecten. Vertragingen in infrastructurele werken, saneringsoperaties of bedrijventerreinen hebben dan niet alleen economische maar ook ecologische gevolgen, omdat vervuilde terreinen langer ongeadresseerd blijven en cruciale investeringen stagneren.
Financieel wanbeheer bij onteigening en gedoogplicht
Bij onteigeningsprocedures is een accurate waardebepaling van onroerend goed cruciaal om te komen tot billijke onteigeningsvergoeding en om boetes of herstelverplichtingen voor milieuverontreiniging af te dekken. Financieel wanbeheer kan zich manifesteren in achterhaalde taxatierapportages, onvoldoende reservering voor juridische procedures of het verkeerd inschatten van saneringskosten. Gemeenten of rijksdiensten die structureel hun begrotingen voor advocaatskosten en bodemonderzoek onderschatten, komen bij grote bezwaar- en beroepsprocedures plots voor onverwachte facturen te staan. Dit leidt tot onvoorziene vertragingen in de onteigeningsuitvoering, waardoor nuts- en spoorwegprojecten vertragen en kwetsbare natuurgebieden langer blootstaan aan omgevingsdruk. Investeerders en aannemers eisen in zulke situaties aanvullende bankgaranties en risicopremies, wat de totale projectkosten exponentieel doet stijgen en het maatschappelijke draagvlak onder druk zet.
Fraude in waardebepalingen en gedoogafspraken
Fraude in onteigenings- en gedoogtrajecten doet zich vooral voor bij manipulatie van kadastrale gegevens en vervalsing van milieu- en bodemrapportages. Een taxatiebureau dat in samenspraak met een ambtenaar de marktwaarde van grond kunstmatig verlaagt om de onteigeningsvergoeding te drukken, of een adviesbureau dat verontreinigingsniveaus onderrapporteert om saneringsvergoedingen te minimaliseren, ondermijnt de rechtsbescherming van grondeigenaren. Zodra sjoemelpraktijken aan het licht komen, volgt niet zelden heropening van reeds afgesloten dossiers, nieuwe rechtszaken en het intrekken van gedoogbesluiten. Dit veroorzaakt een lawine van schadeclaims en onteigeningsprocedures worden opnieuw gestart, met alle bijkomende kosten voor publieke middelen en langdurige procesvoering tot gevolg.
Omkoping bij gedogen en onteigenen
Omkoping kent in dit domein verschillende vormen: een ambtenaar die onder de tafel extra “consultancykosten” ontvangt in ruil voor het aantrekken of versoepelen van een gedoogplicht, of een makelaar die projectontwikkelaars bindt aan omkopingsconstructies om onteigende gronden tegen een kunstmatig lage vergoeding te verkrijgen. Dergelijke transacties leiden niet alleen tot strafrechtelijk onderzoek, maar maken onverbrekelijk een einde aan de rechtsgeldigheid van zowel onteigeningsbeschikkingen als gedoogafspraken. De bestuursrechter kan besluiten alles te vernietigen, waardoor uitvoeringsinstanties opnieuw moeten beginnen met inmeten, onderhandelen en compenseren, wat vertragingen van jaren oplevert en zowel publieke als private investeringen onderuit haalt.
Witwassen via grondtransacties
Witwasconstructies manifesteren zich vaak in de doorlopende aan- en verkoop van terreinen voorafgaand aan onteigeningsprocedures. Criminele groepen richten schaduwvennootschappen op om gronden via complexe structuren te verwerven, waarna de ‘legale’ exploitatie dient als dekmantel voor het schoonwassen van geld. Ontbrekende due-diligence bij gemeenten of gecorrodeerde notariële ketens kunnen dit in de hand werken. Als de FIOD of financiële toezichthouders verdachte transacties signaleren, worden lopende onteigenings- en gedoogtrajecten bevroren, wat betekent dat projecten stilvallen terwijl gerechtelijke onderzoeken zich uitstrekken over meerdere jaren. De initiële doelstelling – bijvoorbeeld uitbreiding van natuurgebied of aanleg van hoogspanningslijnen – komt daardoor volledig onder druk te staan.
Corruptie en belangenverstrengeling
Corruptie in de context van onteigening en gedoogplicht gaat verder dan incidentele omkoping en duidt op een cultuur van wederzijdse gunsten en bestuurlijke vriendjespolitiek. Dit kan zich uiten in continu gekochte politieke steun voor bestemmingsplanwijzigingen of systematisch bevoordelen van bepaalde ontwikkelaars via voorkeursbeleid. In zo’n systeem ontbreekt onafhankelijk toezicht: interne audits worden genegeerd, meldingen van belangenverstrengeling blijven onbeantwoord en raadsleden stemmen tegen de eigen regels. Wanneer dergelijke praktijken openbaar worden, volgt niet alleen groot politiek dédain en moties van wantrouwen, maar kan de Minister van Binnenlandse Zaken ingrijpen en artikel 46 van de Grondwet activeren, wat betekent dat onteigeningen en verharde gedoogbesluiten worden overgenomen door een rijkscommissie, met alle complexiteit van dien.
Schending van internationale sancties
Hoewel onteigening en gedoogplicht doorgaans nationale aangelegenheden zijn, kunnen internationale sancties van invloed zijn wanneer buitenlandse partijen of gesanctioneerde entiteiten betrokken zijn bij gebiedsontwikkeling, bijvoorbeeld voor offshore-windparken of transnationale transportcorridors. Het verstrekken van gebruiksrechten of verplichte gedogen aan gesanctioneerde bedrijven kan leiden tot onmiddellijke blokkering van Europese subsidies, boetes onder de Sanctiewet en bevriezing van contracten door de EU. Zulke sanctie-inbreuken brengen niet alleen strategische energie- en infrastructuurprojecten in gevaar, maar schaden ook de reputatie van Nederland als betrouwbare locatie voor internationale investeringen, waardoor toekomstige samenwerkingsverbanden en kredieten ontoegankelijk worden.
